Onlangs zag ik een voorstelling van Het Nationale Theater Jong (HNTJong) die me nog lang bij zal blijven. Regisseur Casper Vandeputte maakt met STOM een voorstelling over geen woorden kunnen geven aan je binnenwereld. Over niet weten wat er met je aan de hand is, staat er in de flyer. Dat maakte de psychoanalyticus in mij natuurlijk nieuwsgierig. Bovendien was ik benieuwd hoe dit thema zou worden behandeld in een theaterstuk voor kinderen vanaf 10 jaar. STOM is een voorstelling met heel veel muziek, best wel grappige figuren en een behoorlijk bijdehand hoofdpersoon, las ik ook nog in de flyer. Maar het was heftig! Ziggy, een meisje dat nog op de basisschool zit, is ineens opgehouden met praten. Haar ouders maken zich daar zorgen over en hebben haar naar een ‘praatdokter’, een psycholoog, gestuurd. Maar ook daar praat zij niet. Een derde rol is weggelegd voor een gitaarspelende metgezel van Ziggy, die haar steeds influistert dat zij zich niet moet laten inpakken door haar psycholoog, als een afgunstig innerlijk personage, een ‘intern object’ dat het niet kan hebben dat Ziggy haar stem weer laat klinken. Het niet meer praten van kinderen wordt in de kinderpsychiatrie ‘selectief mutisme’ genoemd. Kinderen hebben dan wel geleerd te praten maar doen het in sommige situaties niet, of houden er opeens mee op, zoals Ziggy in dit stuk. Meestal is er dan sprake van vrij ernstige onderliggende problematiek.

Met de invulling van haar rol van psycholoog door Kirsten Mulder heb ik aanvankelijk moeite. Ze stelt zich vooral provocerend op en wordt zelfs gemeen tegen Ziggy, naar ik aanneem om haar uit de tent te lokken. Ik ga er niet vanuit dat zo door psychologen en kindertherapeuten wordt omgegaan met kinderen die kampen met dergelijke ernstige problemen, ik hoop het althans niet! Ook wordt Ziggy er door haar ‘alter ego’ op gewezen dat ze van achter schermen (zogenaamde one way screens) al wordt geobserveerd terwijl ze in de spreekkamer wacht op haar psycholoog. Daar zou je als kind gewoon bang van worden, en nooit meer naar een psycholoog toe willen! In de meeste gevallen is een kindertherapeut een vriendelijk en geduldig persoon die met je praat in een prettige kamer met speelgoed en tekenspullen. Als kinderen heel angstig en boos zijn kunnen zij die gevoelens wel, onbewust, in zelfs de vriendelijkste therapeut stoppen, waardoor het vervolgens net lijkt alsof de therapéut (ook) boos en beangstigend is, we noemen dat ‘projectie’. Als het de bedoeling van het stuk is om dit te laten zien betwijfel ik of de kinderen die in de zaal zaten die nuancering konden aanbrengen zonder verdere toelichting. Hopelijk waren zij met hun ouders of andere volwassenen naar het theater gekomen, al wordt dit nergens geadviseerd. De voorstelling steekt ook best ingewikkeld in elkaar doordat de actrice die Ziggy speelt (Sophie Höppener)  achtereenvolgens de rollen op zich neemt van de ouders en Lara, de beste vriendin van Ziggy, die de psycholoog toespreken alsof zíj Ziggy is. Ook Ziggy’s oversized jas wordt soms toegesproken als was hij Ziggy. Tussendoor zweeft Ziggy’s gitaarspelende ‘spook’ (Kaspar Schellingerhout) door de scenes, commentaar leverend. Theater technisch is het knap en onderhoudend, maar de spanning stijgt met de emotionele lading en dat maakte dat het mij soms net even teveel was.

Ziggy blijkt bij het stiekem rommelen in een laatje van haar ouders een album te hebben gevonden met foto’s van een jongetje. Duidelijk wordt dat er een broertje is geweest dat stierf op zijn tiende. Precies twee jaar later werd Ziggy geboren. Zij is dus wat we ook wel noemen een ‘vervangkind’. Nu blijkt dat Ziggy’s niet spreken ironisch genoeg veel te maken heeft met het niet kunnen spreken van haar ouders, namelijk over hun overleden zoontje David. Zij is door haar vondst in grote en acute nood geraakt. Ze wordt achtervolgd door de angst zelf ook dood te gaan op haar tiende en door schuldgevoel over het feit dat zij wél leeft, sterker nog, dat zij leeft doordat David is gestorven. Ze wordt geobsedeerd door haar dode broer, die ook nog veel talent blijkt te hebben gehad voor schaken en gitaarspelen. En zoals alle vervangkinderen weten, je kunt rivaliseren met je levende broers en zussen, maar van je overleden, geïdealiseerde broer of zus zul je het nooit winnen! Ziggy hervindt haar spreken als zij met hulp van haar vriendin Lara haar ouders als het ware dwingt het verdriet over hun zoontje te uiten. Ze kan dan ook afscheid nemen van haar ‘spook’ David. ‘Het is niet mijn schuld!’ roept deze. ‘Maar ook niet die van mij!’ kan Ziggy zeggen. Het is een heel emotioneel moment en het is lang geleden dat een voorstelling mij zo raakte.

En toch voelde ik me ook ongemakkelijk over wat ik zag. Ik kreeg bijna de indruk dat het niet praten van Ziggy, en ook dat van haar ouders, als iets werd gezien wat zij bewust deden. Ik vraag me af of het ook zo voelt voor iemand die letterlijk met stomheid geslagen is. Ziggy en Lara zijn behoorlijk boos op hun ouders, Lara omdat haar ouders hebben besloten naar Engeland te verhuizen en haar dit gewoon hebben meegedeeld zonder dat zij wist dat zij hier mee bezig waren. Ook niet leuk. Zij kreeg zin om haar ouders te straffen door niets meer tegen ze te zeggen. Dan is zwijgen wél een bewuste keuze. Toch ging ze hierdoor Ziggy beter begrijpen. Ziggy voelt woede omdat haar ouders haar nooit hebben verteld over David. De schokkende ervaring dat je ouders samen dingen doen en zaken bespreken waar jij volledig buiten wordt gehouden is een vast gegeven in de ontwikkeling, of zou dat moeten zijn. Accepteren dat je nog maar een kind bent en niet de allerbelangrijkste persoon in het leven van je vader of moeder is niet eenvoudig maar wel heel belangrijk voor de vorming van je persoonlijkheid. In de psychoanalyse noemen we dit het Oedipus-complex, een proces dat langzaam groeit en zijn beslag krijgt als we ongeveer vijf jaar zijn. Maar in de puberteit kan de boosheid hierover opnieuw opvlammen en voor een hoop verongelijktheid en ruzie zorgen.

De ouders krijgen er in dit stuk dan ook flink van langs, en ik voel een wat ongemakkelijk appèl om me, samen Lara en Ziggy, tegen hun ouders te keren. Toegegeven, het is heel lang geleden dat ik 10 was en waarschijnlijk kunnen kinderen van 10 en iets ouder zich beter met Ziggy identificeren dan ik. Maar hoe ik ook meevoel met deze meiden, ik denk toch dat de ouders van Lara gelijk hebben dat ze hun dochter niet de illusie geven dat zij invloed op hun beslissing zou kunnen uitoefenen. En met de ouders van Ziggy voel ik vooral een diep medelijden. Hoe erg is het niet om een kind te verliezen dat je tien jaar hebt gekend en gekoesterd? Denken we dat het gemakkelijk is om daarover te praten? Het is inderdaad niet goed als er in een gezin grote geheimen zijn, maar niet alleen Ziggy heeft hulp nodig, ook haar ouders verdienen steun en begrip. Kinderen als Ziggy zijn niet geholpen door ze in alles gelijk te geven en met ze mee te ageren. Op termijn kan dat zelfs nieuwe schuldgevoelens opleveren. Ze zijn geholpen door een sympathieke en zorgzame omgeving die rustig blijft nadenken over de hele situatie, en de gevoelens van álle betrokkenen in het oog houdt. In de psychoanalyse gebruiken we daarvoor de term ‘container’. Ik denk dat ook een theatervoorstelling die functie van ‘container’ kan vervullen. Vandeputte lijkt voor het gezichtspunt van Ziggy te hebben gekozen en maakt karikaturen van de volwassenen. Dat mag natuurlijk, maar gezien de zwaarte van het onderwerp had ik als ouder meer informatie vooraf willen hebben, en misschien een nagesprek waarin één en ander in context zou kunnen worden geplaatst. De boodschap dat achter een symptoom een heel verhaal schuil kan gaan komt echter duidelijk en op originele wijze over het voetlicht, en dat is een grote verdienste van de makers en spelers van STOM.

De voorstelling is tot en met zondag 16 april aanstaande door het hele land te zien. Klik hier voor de speeldata.

Met veel dank aan HNTJong voor de toestemming om deze mooie foto’s, gemaakt door Bowie Verschuuren, hier te mogen plaatsen.