Er is een leuke anekdote hoe Freud de overdracht ontdekte. Op een dag was er een patiënte die hem omhelsde en een kus gaf. Freud dacht: ‘Zo aantrekkelijk ben ik nou toch ook weer niet, ik ben een oude man met een baard, dat kan niet voor mij bestemd zijn!’ Zo kwam hij op het idee dat die emotie een heruitgave moest zijn van oude gevoelens, die oorspronkelijk betrekking hadden op andere personen maar nu – onbewust – overgedragen werden op hem als analyticus.
Het verschijnsel overdracht komt ook in het dagelijks leven vaak voor. Dat is niet zo bijzonder, maar in psychoanalyse wordt het benoemd en krijgt het betekenis, daarin zit het verschil.
Eerst zag Freud de overdracht als een obstakel in de behandeling waar hij ‘last’ van had. Met de tijd ontwikkelden zijn ideeën zich en werd de overdracht een essentieel instrument in het analytische proces met daarbij het inzicht dat de overdracht verder reikt dan de gevoelens die een analysant ten aanzien van de analyticus beleeft. Betty Joseph heeft hierover een mooi artikel geschreven dat heet: ‘Transference, the total situation’.
In haar artikel beschrijft ze de overdracht als een kader waarin altijd iets gaande is. Dus niet alleen als de analysant zegt: ‘ik ben verliefd op u’ of ‘ik heb een grondige hekel aan u’. Alles wat er in een analytische sessie verteld wordt – ook wat de analysant over anderen of situaties zegt -, wat er non-verbaal wordt overgebracht en wat er gedaan wordt, is op te vatten als overdracht. Wat daarin overgedragen wordt, zijn onbewuste fantasieën en patronen. Die kan je niet rechtstreeks vertellen, want je kent ze zelf ook (nog) niet. Je kan als analyticus de overdracht ontdekken door gevoelens en gedachten die in je opkomen in de tegenoverdracht te gebruiken, en omdat je de theorie in het hoofd hebt.
Vaak denken mensen dat het bij een psychoanalyse gaat om het graven in het verleden, het eindeloos uitkauwen van de kindertijd. Dat vormt niet de essentie van de psychoanalyse: het draait veel meer om het ontdekken van onbewuste patronen die vroeger ontstaan zijn en die zich in het heden manifesteren, waar mensen veel last van hebben, die ze niet goed begrijpen en niet kunnen veranderen. Dat is precies een van de beweegredenen om voor een psychoanalyse te kiezen.
Die onbewuste fantasieën en patronen worden zichtbaar in de overdracht omdat op dat moment de analyticus voorlegt wat de analysant ‘aan het doen’ is. Dit duiden maakt de analysant hiervan bewust en geeft haar/hem inzicht in de betekenis van gevoelens en gedragingen. Dit kan leiden tot innerlijke verandering.
Een illustratie [onherkenbaar gemaakt om de privacy te waarborgen]
Een patiënte schreef me tussen de therapiezittingen regelmatig brieven. Op een dag verontschuldigde zij zich omdat ze deze keer de afzender niet achterop de envelop had geschreven. Ik zei: ‘Ik herkende je handschrift’. Ze keek me verbluft aan. Ze kon zich niet voorstellen dat zij iemand was om in gedachten te houden. Dat bleek ook een van de redenen om me brieven te schrijven: zichzelf onder mijn aandacht te brengen er vast vanuit gaand dat ik haar anders zou vergeten tot ze weer voor therapie kwam en ik door haar fysieke aanwezigheid niet onder haar bestaan uit kon. Door mijn reactie realiseerde ze zich in een klap met schrik en verwarring de onbewuste vanzelfsprekendheid die ze in de situatie had overgedragen. Haar onbewuste overdrachtsfantasie was dat zij helemaal geen afzender hoefde te vermelden: Wie zou mij dan nog meer schrijven? Niemand toch zeker! Voor mij bestond alleen zij!
Op YouTube staat een filmpje meeting Betty Joseph uit 2007 waarin ze aan studenten in Londen aspecten van psychoanalyse uitlegt.
Het beeld bovenaan deze pagina is gemaakt door Andreas Hetfeld. Zijn website: http://www.hetfeld.nl
