Op 15 oktober 2021 werd in Eindhoven – tijdens het symposium ‘Oedipus en gender’ – de Freud penning toegekend aan Nelleke Nicolai. Het kunstwerkje is ontworpen en vorm gegeven door Jan Stoker. De penning kan – een beetje wiebelig – staan maar is bedoeld om in de hand houden zoals Freud de antieke beeldjes op zijn bureau vaak gekoesterd zou hebben. Op de voorkant staat het portret van Sigmund Freud en op de achterkant een citaat van Leonardo da Vinci dat Freud gebruikte in zijn boek ‘Een jeugdherinnering van Leonardo da Vinci’ uit 1910.

 

 

 

 

 

 

Jan Swinkels van de stichting Breukvlakken die – in samenwerking met NPaV en de NVPP – de penning uitreikte aan Nelleke Nicolai roemde haar in het juryrapport:

‘Vanwege al haar bijdragen, in schrift, maar ook in haar rol als docent en spreker, is de titel ‘ambassadeur van het psychoanalytisch gedachtegoed’ zeker op zijn plaats. Nelleke heeft zich de afgelopen decennia ook buiten de vertrouwde psychoanalytische kringen van haar laten horen en in het publieke domein haar wetenschappelijke en klinische inzichten ten toon gespreid. Daarbij geeft ze blijk van de kunst om een brug te slaan tussen de stand van de wetenschap en de klinische praktijk. En dat doet ze op een manier waardoor ook mensen van buiten ons vakgebied de waarde daarvan kunnen inzien. Ze heeft ook stelling durven te nemen tegen de rigide behandelprotocollen die soms te veel het monopolie op effectiviteit claimen, en te pleiten voor de meer psychoanalytisch georiënteerde behandelingsmethoden, waarvan de effectiviteit misschien lastiger te bewijzen is, maar die daarom nog niet hun waarde binnen het psychotherapeutisch veld hebben verloren.’

 

De geest van Freud is nooit ver weg. Nelleke benadrukt de rol van het onbewuste voor het kunnen begrijpen van de menselijke psyche. Dit uitgangspunt staat als een huis: onze binnenwereld is veel minder transparant en rationeel dan we geneigd zijn aan te nemen.

Wat Freud voor Nelleke betekent kwam ook ter sprake in het interview dat Marc Hamburger met haar hield: ‘Freud is de schering van het weefsel en alle theorieën die in reactie op, in samenspraak met of juist in tegenspraak met Freud in de loop van de jaren ontstaan zijn vormen de inslag. Daardoor is de psychoanalyse een veelkleurig en rijk weefsel geworden. Dat bovendien nog steeds verandert.’

 

Na de uitreiking hield Nelleke een boeiende voordracht over de positie van vrouwen in de psychoanalyse en vooral de vrouwen in de directe omgeving van Freud: de vrouwelijke psychoanalytici, zijn dochter en de dichter Hilda Doolittle (1886 – 1961). Deze vrouwen rond Freud hebben de theorie rond de vrouwelijke seksualiteit ingrijpend veranderd. Met name hoeveel meer de moeder een rol speelt in de ontwikkeling van vrouwen dan Freud destijds meende. De mythe van Oedipus is op mannen geschreven. Lange tijd overheerste het fallocentrische patriarchale en pas later verwoordden vrouwen als Benjamin, Kristeva en Chasseguet Smirgel de vrouwelijkheid in andere termen dan gemis en tekort. Het concept werd meer fluïde, met ambiguïteit en individualiteit, met recht op een eigen stem en subjectiviteit. De psychoanalyse is er ‘moederlijker’ door geworden. De oermoeders van de psychoanalyse: Melanie Klein, Helene Deutsch en Anna Freud hebben ontegenzeggelijk de psychoanalyse mede vorm gegeven. Vooral het werk van Melanie Klein is – ‘met glans en gratie’– in de belangstelling gebleven. Haar begrippen als de depressieve positie, de paranoïd-schizoïde positie, projectie en splijting behoren tot de kern van het hedendaagse psychoanalytisch gedachtegoed.

 

Nicolai besteedde speciaal aandacht aan de Amerikaanse dichter en schrijver Hilda Doolittle – beter bekend als HD – die uit een heel ander milieu kwam dan de vrouwen om Freud heen in Wenen (waar ook Lou Andreas-Salomé en Marie Bonaparte toe behoorden).

Gedurende twee seizoenen in de jaren ’30 was HD bij Freud in analyse. Later na zijn vlucht voor de nazi’s naar Londen zocht ze hem daar regelmatig op. In haar boek ‘A tribute to Freud’ doet ze op een poëtische en waarachtige manier verslag van haar gesprekken met Freud. Ze leidde openlijk een biseksueel leven en verzette zich tegen de inperking van een vrouwenbestaan. De vooroordelen van Freud over vrouwen liet ze van zich af glijden en zij hield vast aan haar eigen beleving van vrouwelijkheid en gender die te begrijpen viel uit haar geschiedenis. Freud maakt in de analyse geen opmerkingen over haar voorkeuren, hij volgt haar in haar associatieve reeksen die gaan over haar vader, moeder, Isis en Osiris, een uil, dolfijnen.

 

 

 

Whirl up, sea –

Whirl your pointed pines,

Splash your great pines

On our rocks,

Hurl your green over us –

Cover us with your pools of fir.

(HD)

 

 

 

Van harte Nelleke met deze onderscheiding!